Göçebeler ve Osmanlılar - Kitap Özeti ve Kritiği

Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar

Rudi Paul LINDNER, İmge Kitabevi, 2000, 235 sayfa, ISBN 978-975-533-299-4

Emre DİNÇ

           

            Lindner eserini ortaya koyarken ilk olarak konuyu Osmanlı dönemindeki Anadolu göçebiliği olarak belirlemiş ve Osmanlı yönetiminin bir göçebe aşiretten kallavi bürokratik düzenlemelerin yer aldığı, yerleşik bir oluşuma nasıl dönüştüğünü anlatmak istemiştir. Kitabı 3 bölüme ayırmıştır. İlk bölümde bu değişimin çerçevesini 13. ve 14. Yüzyıl’ı baz alarak çıkarmış ve açıklamaya çalışmıştır. Biraz daha açarsak tartışmanın asıl unsuru, aşiretin doğası ve yetenekleri ile nasıl örgütlü bir topluma dönüşebildiğinin ortaya konulmasıdır.

            Aşiret dışlayıcı değil kapsayıcı bir varlık olarak tanımlanacağından o tartışmayı erken Osmanlı tarihine dışlayıcı düşmanlık ideolojisinin -Kutsal savaş(cihad-gaza)-   egemen olduğu görüşünü tartışarak başlamıştır. Bu görüşün değerlendirmesinden sonra, ilerleyen sayfalarda ilk Osmanlıların Bizans, Selçuklu ve Moğol dönemlerindeki tarihleri açıklığa kavuşturulacak.

            Kutsal savaş kuramı ilk kez Paul Wittek’in biçimlendirdiği haliyle günümüzde de çekiciliğini korumaktadır. Wittek çalışmasına Osmanlı aşirete seceresini geçersiz kılarak başlar. Soy kökleri kanıtlanmaksızın bir Osmanlı aşireti olamayacağı sonucunu çıkarır. Dolayısıyla aşiret erken Osmanlı tarihinde bir etken değildir. Öyleyse Osmanlılar iktidara nasıl gelmiştir ? Erken Osmanlı tevarihlerini özellikle de  Ahmedi’nin manzum kroniğini inceleyen Wittek, ana motifi ya da Ahmedi’de ifadesini bulan biçimi ile solo makamı Kutsal savaşta buldu. Osmanlıların ilk ortaya çıkışlarından itibaren, bu siyasal geleneğin başlıca unsuru Hıristiyan komşularla mücadele olmuş, Gaza ruhu neredeyse somut gerçeğe dönüşmüştü.

 Lindner Wittek’in bu propaganda iddiaları ve fikirlerin rolü hakkında ki vurgulamalarına karşıt olarak, ilk dönem Osmanlılarının davranışlarını incelemeye yönelmiştir. İlk Osmanlı fetihlerinin amaçlarıyla başlamış; Osmanlıların, İslam topraklarını genişletip, kafirlerin nüfuzunu daraltmak için mücadele eden Kutsal savaşçılardan bekelenebileceğinden daha fazla düşmanlığı ve eylemi komşu Müslümanlara karşı yönelttiğinden bahsetmiştir. Örneğin 1320’lerde Osmanlılar batı komşuları olan Karesi Beyliğini yutuverdi. Osman Bey’in saltanatının son yıllarında ve Orhan Bey’in ilk on yılında Kuzey’de Osmanlı genişlemesi Sakarya’ya uzanarak Karadeniz’e kadar yaklaştı. Bu seferberlik Hristiyanlara karşı değil Müslümanlara yönelikti. Yani Osmalılar bir yandan Bizans topraklarını ve kasabalarını feth ederken, diğer taraftan Müslüman komşularına karşı da seferler düzenlemiştir. Kaldı ki kafir toprakları fethedildiğinde Gazi’ye bir de buralarda yaşayan insanları İslam’a döndürme görevi yükleniyordu. Ne Orhan Bey ne de Osman Bey Hıristiyan komşularını İslam’a döndürmeyi çok önemser görünmüyorlardı. 1354’te Orhan Bey’in saltanatının son yıllarında, bir Bizanslı gözlemci, Osmanlı topraklarında Hıristiyanlara karşı bir zulüm ya da İslam’a döndürmeye yönelik bir baskı olmadığını bildirmişti.

Gerçekten ilk Osmanlı fetihleri zorlamadan çok birleştirmeye yönelik görünüyordu. Aşıkpaşazade Kroniğinden genç Osman’ın uzak bölgelerde avlanmayı sevdiğini öğreniyoruz.Ona her zaman arkadaşlık eden birisi var, Harmankaya’nın Hıristiyan tekfuru ünlü Köse Mihal. Kaynak Köse Mihal’i gazi olarak gösteriyor ve ‘’ ekseri bu gazilerin hizmetkarları Harmankaya kafirleriydi’’ diyor. Bu gibi  olaylar ve kanıtlar zinciri Lindner için Müslüman propagandacıların sonraki iddialarına karşın Kutsal Savaş’ın erken Osmanlı tarihinde rolü olmadığı yönünde bir izlenim bırakmıştır.  Ona göre ekonomik ve toplumsal ortak yaşam, siyasal kozmopolitizm ve dinsel senkretizm olgularının hepsi birleşerek, erken Osmanlı döneminde gaza ideolojisinin belirleyici etkisini saf dışı bırakıyor.

            Aşiret’in bu öyküde örgütleyici bir unsur olduğuna inanılıyorsa, Kutsal Savaş’ın erken Osmanlı tarihinde önemsiz  bir unsur olduğunun kanıtlanması gerektiğinden, bu noktada Wittek’in açtığı tartışma vahim bir duruma gelmektedir. Gaza gibi dışlayıcı bir öğreti ve aşiret gibi kapsayıcı bir toplumsal örgütlenme, çok kültürlü bir çevrede, aynı zamanda hem etkin olup hem de gelişemezler. Lindner için burada doğru ve uygun olan, sadece Wittek’in aynı zamanda da erken Osmanlıların aşiret kaynaklı bir örgütlenme olduğunu göstermeye yönelik nasıl kesin adımlar attığına dikkat çekmektir. Wittek yanlışlıkla Türk tarihçiliğinin duayeni Fuat Köprülüye atfettiği Osmanlılar’ın eski Oğuz aşiretinin önde gelen kolu Kayı boyundan indiği ve bu boyun temsilcileri olarak nüfuzlarının onları Anadolu Türklerinin önderliğinin doğal mirasçısı kaldığı görüşünü çürütmekle uğraşıyordu.Wittek Osmalı aşiret seçerelerinin birbirine uymadığını açıklamakla kalmıyor, bütün bu şecerelerin 15. Yüyzyılda ortaya lıkmış olduğunu da oldukça kesin ikna edici bir biçimde gösteriyor. Bununla birlikte vardığı sonuçlar,aşiretin ataerkil bir soy grubundan , boyun kan bağından temellendiği yönündeki döneminin bilim adamları arasındaki yaygın kanıya dayanıyor. Daha sonra antropolojide gerçekleşen gelişmelerin bu kanının altını oyacağını bilemediler. Ne gerçek göçebe aşiretler ne de boylar net bir tanımlamaya uymaktadır. Özetle, boylar göçebelerin sert ve çoğu kez tekinsiz yaşam koşullarına toplumsal karşı koyuşlarının bir sonucu iken, aşiretler de dış baskılara karşı siyasal bir duruş oluşturmaktadır. Her iki amaç da kan bağları temelinde anlam bulurken, uygulamada bunları görmezden gelebilirler ve görmezler de. Böylece Wittek Osmanlıların kan bağına dayalı boylardan gelmediğini kanıtlarken, şeçere kayıtlarının birbirini tutmadığını açığa vurması, Osmanlı toplumsal örgütlenmesinin, aslında aşirete dayalı olduğunu göstermesi açısından gerçekte büyük bir adımdır.

Lindner bu kısımdan sonra Osmanlıların göçebe ve aşiret olgularına karşı konumlarına bakmaya başlamadan önce sürece şöyle bir göz atıyor.1071’de Türk göçebelerinin bölgeye hücumunun öündeki son engel de yıkıldı. Batı Anadolu coğrafyası bu bölgeyi sonraki birkaç yüzyılda göçebelerin gözünde özellikle cazip kılıyordu. Bizanslılar göçebe akınını engelleyemediler. Yazın Bizans orduları sefere çıktığında, göçebeler sert engebeli yazlık yaylalarında oluyorlardı. Hafif donanımları, yedekledikleri atlarına binerek Bizans mevkilerinden kolayca kaçabilmeleri nedeniyle onları yakalamak çok zordu. Kışın Bizans askerleri sefere çıkmadığından, nehir vadileri göçebelerin dönüşüne hazırdı. Bizans imparatorları Selçuklu sultanlarının bu göçebe hareketlerine arka çıkmasından şikayet ederek bunun anlaşma ihlali olduğunu ileri sürüp savaş nedeni saydılar.  Daha iyi otlaklar bulmak için daima alçak platolara ve sınır alanlarının ötesine geçen göçebeleri Selçuk sultanlarının istese de kontrol edemeyeceğini Bizanslar anlayamıyordu. Miryakefalondan sonra Türkleri özellikle Gediz ve Menderes olmak üzere nehir vadilerinin yukarısında tutmayı ümit ediyorlardı. Ancak bunu yapmak için de kış seferleri gerekli olacaktı.

Göçebelerin ilerlemesi ve faaliyetleri, hayvancılık ve yapmacılık, ekonomik ve ekolojik gereksinimlere dayanıyordu. Vadilerdeki keçi ve koyun hayvancılığı kışın, hava koşullarının ne getireceğinin belli olmadığı  buzlu platı tepelerinden daha sıcak ve güvenliydi. Otlatma fırsatlarını azamiye çıkarmak ve sürü kayıplarını en aza indirmek için hayvancılığın doğru stratejisi, Bizans’a da ait olsa, mera olarak kullanmak için tarım alanlarına sızmayı gerektiriyordu. Yağmacılık, kırsal yaşam biçiminin üretemediği zorunlu gereksinimleri veya arzulanan malları karşılamanın olağan ve masrafsız yoluydu.

Dördüncü Haçlı seferi, Konstantinopolis’in düşmesi ve Latin İmparatorluğu’nun kurulması, Bizansıları, güçlerini ağırlıkla eski devletlerinin Anadolu ve doğu uçlarına kaydırmaya zoladı. Anadolu’ya, Konstantinopolis’in hatrına, yeniden hayat vermek istediler. Andolu’nun gelişmesini istiyorlardı ancak ellerinden gelen sdece orayı terk etmek olacaktı. Yarım yüzyıllık Laskaris yönetimi sırasında Doğu cephesi sakinleşmişti. Selçuklular yeni topraklar kazanmak için sefere çıktıklarında Ege sahil boylarında Laskarisler ile uğraşmak yerine kuzey ve güney yönlerine uzanan yolları tercih ediyorlardı. İznik döneminin çoğunda Selçuklu genişlemesi kuzey ve güney kıyılarıyla sınırlı kaldı, arkasından 1243’te Moğollar kendi egemenliklerini kabul ettirdiklerinde Selçuklu yayılması tamamen durdu. Bu zayıf düşmenin getirdiği fırsatı hemen değerlendirmek isteyen bağımsız göçebe fırtınası plato sınırının öte yanına değil, doğrudan Selçuklular’a çevrildi. Özetle Laskaris Anadolu’su huzur içinde yaşadı.

8. Mihael Paleologos 1258’de Bizans tahtını ele geçirdiğinde kendini barışçı Anadolu ülkesinin sahibi olarak buldu. Konstantinopolis’İn tekrar ele geçirilmesinden sonra hem de Türk göçebeler ve Selçuklu seleflerinin Moğollar’ın giderek artan tehditlerinden kaçıp geleceklerini armaak için başlarını batıya çevirmeye başladıkları bir zamanda, kendi Anadolu halkını görmezden geldi, hatta onlara karşı düşmanca bir tavır içine girdi. Selçuklular 1243’te Moğoıllar larşısında tutunamayıp yenilmelerinden önce göçebeleri güçlükle bastırmışlardı. Sonra 1250’şerde Moğolların daha fazla tümenlerini Anadolu’ya sokmak için Selçuklular’a baskı yapması sonucu, yeni gelenlerin önünden batıya gitmeye zorlanan bir başka göçmen dalgası oluştu. Selçuklular üzerindeki aynı Moğol baskısı 1277’de de daha fazla göçebenin batıya göç etmesini doğurdu. Andolu tebasıyla ilişkisinde Mihael, siyasal ve kişisel dikkati her zaman ön plana çıkardı, savunma ve güvenliğe o kadar önem vermedi. Savunma güçlerinin sınırlardan çekilmesinin etkisi kendisi açıkça gösterdi. 23 Şubat 1265’de nereden çıktığı belli olmayan bir söylenti, İznik’i sardı: Moğollar yakındaydı. Panik yayıldı, imkanı olanların Konstantinopolis’e kaçtığı söylendi. Orta Anadolu’daki Moğol baskısı ve Selçuk şehzadelerinin kendi aralarındaki kargaşa, batıdaki tehlikeyi arttırdı.  Moğollar’ın doğuda çayırlara el koymasından sonra çok sayıda göçebe batıya kaydı. Göçebeler Bizans sınır karakolları önünde kolay vurgunlar aradılar. Ancak mekanik becerileri olmadığından ve kırsal yaşantı mevsimlik olarak yeni otlaklar bulmalarını gerektirdiğinden, bir muhasara savaşını yürütemezlerdi. Bazıları inanç ve kültür farklılıklarını göz ardı ederek Bizans’ın çıkar düşkünü insanları haline geldiler. Diğerleri kırsal bir yaşam biçimi oluşturmak için bilinen göçebe yöntemlerine yöneldiler.

Mihael dikkatini Küçük Asya’ya çevirdi. Bizans’ın hedefi bir kez daha platodan gelen yolları tutmaktı. 1282’de Mihael’in oğlu Andronikos, Aydın’ın yeniden kurulması ve buraya yeniden yerleşilmesi için Menderes’e gönderildi. Büyük ve refah içinde bir kent yaratmayı tasarlıyordu ve iyimser bir tahminle bu yeni ‘’ Andronokipolis’’de 36 bin kişilik bir nüfus barındırıyordu. Andronikos kırsal çevredeki Türklerle irtibat kurmaksızın kentten ayrıldıktan sonra, Türkler kentin suyunu kestiler ve kenti derhal teslim olmaya zorladılar. Başarısızlık Mihael’in Bitinya’daki faaliyetlerinde de kendisini gösterdi. Ücretlerini alamayan sınır garnizonları görevlerini bıraktılar. 1282’nin  başlarında Türkler aşağı Sakarya’daki Bizans birliklerini zaten püskürtmüş durumdaydı. Mihael yaz sonunda düzenlediği bir seferle bölgeyi ele geçirdi. Geri döndü, Bursa’ya yürüdü ve Akhyraous ve Ulubat kentlerini kuvvetlendirdi. Mihael’in Sakarya’dan uzak bu kentleri koruma kararı, sınır savunmasının çöktüğünün bir itirafı idi. Mihael’İn 128’nin sonunda ölümünden sonra hala Sakarya yakınında yaşayanların birçoğu yerlerini ve orada görevli olan birlikler de karakolları terk ederek Avrupa’ya geçti.

Halefi Andronikos 1290 ile 1293 arasındaki süreyi savunma düzenlemelerine ayırarak Anadolu’da geçirdi. Bitinya’ya gitti ve Sakarya yakınlarındaki güçlendirilmiş kaleleri kontrol etti. Sonra batıya yönelerek İznik ve Ulubat’a gitti. Bu iki kentte uzunca bir süre geçirdikten sonra, eski Laskaris başkenti Nif’e geçerek  iki yıl da burada kaldı. İlgisini şehirlerin geçimine değilse de bu kentlere ve onların güvenliğine yöneltti. Kırsal kesime bir harekatta bulunmadı ve kronikler de Türkler ile herhangi bir çarpışmaya girdiğine ilişkin bir kayıt düşmüyorlar. Aleksios Philantropenos’u, Menderes’in güvenliği için güneye göndermişti. Altın gümüş, eşek ve koyun derisi gibi ganimetler elde ederek Miletos’u Türk çetelerinden başarıyla korudu. Onun başarısı ve zafer kazandığı düşmanlarına karşı bağışlayıcılığı, bazı Türklerin de gönlünü çeldi ve adamları arasında ayrı bir birlik kurdular. Askerleri ve korumakla yükümlü olduğu halk, 1294’te onun bayrağı altında isyan çıkardı. Andronikos ve danışmanları isyanı bastırmak için hileye başvurmak zorunda kaldılar ve sonunda, 1295’te isyanın önderini hapse atıp gözlerini kör ettiler. Bu iki olay, Bizans ordusunun günün tehditlerine karşı koymaktaki başarısızlığının tablosunu çiziyor.

Bu sırada 1301 Temmuz’unda İzmit dışında Türk kuvvetleri toplanmıştı ve Mouzalon onları karşılamaya çıktı. Türklerin başında Osman adlı biri vardı. Bu bölümden sonra Lindner  sınırın öteki tarafına geçip erken Osmanlı tarihindeki Türklerin durumuna göz atıyor.

Bizans’ın Bitinyayı korumaktaki başarısızlığı ve Andolulu halkın pervasız imparatorlarına karşı duyduğu memnuniyetsizlik, şimdiye kadar yapılan açıklamaların temel konusu oldu. Bu konuları alırken yazar bazı Bizanslılar’ın Osman Bey’İn aşiretine katıldıkları yönündeki iddiaya zemin hazırladığını hazırlıyor. Bununla birlikte, Türk gözüyle bu aşiretin başlangıçta nasıl göründüğüne bakıyor.

Osman Bey’in atalarına ilişkin kesin olarak ileri sürülebilecek bilgilere sahip değiliz. Osmanlılar Moğollar tarafından yerlerinden edildikleri için, yeni otlaklar bulmak amacıyla Küçük Asya’ya girmiş göçebeler olduklarını iddia eder. Ailelerinin Oğuz Türklerinin bir kolundan geldiğini iddia etmektedirler. Osmanlılar 13.yüzyılın ortalarına doğru kendilerini Ankara yakınlarındaki dağlarda buldular. Bir kısmı Osman Bey’in babası Ertuğrul’un etrafında toplanırken, bir bölümü doğuya geri dönmeye, diğerleri de güneye Kilikya’ya doğru gitmeye karar verdi. Ertuğrul’la ona katılan aileler, düzenli orduya katılmamakla birlikte göçebe akıncılar olarak Selçukluların hizmetine girdi. Ertuğrul hizmetinin karşılığı olarak bazı yaklaklarda hak sahibi olur.

Osmanlı geleneğindeki Ertuğrul Bey’e ilişkin her bilgi bu kadar tatmin edici değil. Onun Karacahisar kuşatması sırasındaki başarısı ile Selçuk Sultanını etkilediği söylenir. Ertuğrul’un adamalrı kalenin güney duvarlarında görevlendirilir. Moğollar Orta Anadolu’ya saldırıldığında Selçuklular kuşatmayı Ertuğrul Bey’e bırakıp giderler. Ertuğrul Bey, kaleyi hücum ederek alır ve bölgede Bizanslıların elinde olan topraklara karşı akınlar düzenler. Bu hikayedeki pürüz  yazarın önceden altını çizdiği gibi Eskişehir’in 13.yüzyılın başlarından itibaren Müslümanların elinde olması ve Karacahisar’ın birkaç kilometre güneybatıya düşmesidir. Dolayısıyıla bu kurmaca bir öykü olarak görünüyor.Tekrar belirtmek gerekirse, eğer Karacahisar Osman öncesi ilk fetih idiyse bunun Müslüman Germiyanların elinden alınmış olması gerekmektedir. Kaynaklar Ertuğrul Bey’in bu olaydan hemen sonra öldüğünden bahsetmektedir. Kaynaklar Osman Bey’in babasının faaliyetlerine ilişkin olgusal ve sağlam bilgiler vermemektedir. Ancak Ertuğrul Bey figürü vakanüvislere yine de iyi destek olmuştur, ailesinin Bizans sınırlarına götürtmüş ve varlığı için gerekli Selçuklu onayını almak için yeterli özeni gösterdiğini yazmışlardır.

Sonra gelen Osmanlı ideologlarının kavramlaştırmalarına uygun büyüklükte düşünebilecekleri kadar az iz bırakan Osman Bey’in babası gölgeli bir şahsiyet olarak kalırken, Osman Bey gerçek ve elle tutulur bir şahsiyetti. Halefi ve oğlu Orhan Bey kitabelerde ve sikkelerde onun adına atıf yaparken, dönemin Bizans’lı kronik yazarı Pahimeres de ondan bahseder. Buna rağmen Osman’ın zamanı ve yaptıkları açıklığa kavuşmamıştır.

Karamani Mehmed Paşa vekayinamesi daha özenli ve ayrıntılı bir açıklama veriyor. Buna göre Ertuğrul Bey Bizans’a karşı savaşlarda çok başarılar gösterdi ve ileri bir yaşta, 93 yaşında öldü. Osman Bey babasının yerine geçti ve 699/1299’da sultan oldu. Güney batısındaki komşu Selçuk Sultanı, Osman Bey’e iktidar simgeleri ve hediyeler gönderdi, onu Kutsal Savaş’a yönlendirdi. Bu ifade Lindner’e göre açık bir hatayı içermiyor ise de, pitoresk ve anakroniktir. İktidar simgeleri Osmanlı törenlerinde ancak çok sonra kullanılmaya başladı. Bunları verenlere gelince de 14.yüzyıla girildiğinde kendi yerlerinden sürülme endişesi altında olan Selçuklu sultanının hiçbir hükümdara tahta çıkış yetkisini verebilmesi söz konusu değildir. Osman Bey’in hükümranlığını son dönem Selçuk Sultanı değil, onun üzerinde egemenlik kurmuş olan Moğollar onaylayabilirdi.

Bununla birlikte diğer kaynaklar Osman’ın başa geçme konusuna daha güçlü bir ışık yöneltiyor. Osmanlı şeceresi üstüne kısa makalesinde Mahmud Beyati’nin geleneksel 1299-1300 tarihi üstüne yorumu, Selçuklu hanedanının yıkılışının bu tarihte tamamlanmış olduğuna işaret eder. Son Selçuklu Sultanı 3. Alaaddin Keykubat’ın ölümüyle Sultanlığın içine düştüğü karışıklık ortamında sınır gazileri Osman Bey’i sultanları olarak seçerler. Alaeddin’in 1300 yılından biraz sonra ölmesi nedeni ile Mahmud’un öyküsünde en azından bir hatalı unsur var. Lindner şu soruyu sormakta. ‘’ O zaman Osman Bey’in seçilerek başa geldiği iddiasının nereye koyacağız ?  Burada dikkat edilmesi gereken husus çalışmanın 1481 yılına rastlamasıdır. Bu tarihte Fatih ölmüş ve taht kavgası baş göstermiştir. Eser bu uzayan mücadeleyi kaybeden Cem Sultan’a adanmıştır. Mahmud, Osman Bey’in sınır gazileri tarafından sultan olarak seçilmesini, saray bürükrotlarının ve yeniçerilerin seçimi olan 2. Bayezid’e karşı Cem’in taraftarlarını desteklemek için tarihsel bir paralellik ve destek olarak sunmuş olabilir. Gene de Mahmud’un ifadesi, Söpüt’te onların Osman Bey’i babasını nyerine geçecek uygun kişi olarak gördüğünü yazan Aşıkpaşazade’de bağımsız  bir doğrulanma buluyor.

Erken Osmanlı’da aşiret reisi seçimine ilişkin başka kanıtımız da var. Yazıcıoğlu Ali 1420’lerde İbni Bibi’nin Selçuklular’a ait İran kroniğini Türkçe’ye çevirdi ve çeviri sırasında, Osmanlı’nın ilk günlerine ilişkin bazı bölümler ekledi. Bir bölümde göçebelerin Osman Bey’i lider olarak seçmeleri anlatılır. Yani özetle buradan çıkaracağımız Osmanlılarda beyliğin seçimle belirlendiği düşüncesi inandırıcı zeminlere oturmaktadır. Küçük ya da büyük oğul değil, toplumun gözünde liderlik donanımına en fazla sahip olan oğul onların desteğini alır. En güçlü aday yaptığı işlerle etrafına yandaş toplar, eğer ölen şefin yakın akrabaları arasında aşireti koruyacak güçte ve aşiret üyelerinin çıkarlarını daha da iyi sağlayacak birisi yoksa, dışarıdan bir aday çıkabilir ya da göçebeler başka bir aşirete katılmayı seçebilir.

1302’ye kadar Osman Bey’in faaliyetleri tam olarak belirlenemiyor. Osman Bey ve adamları, coğrafi olarak Bizanslı yazarların Bitinya’daki Türklere atfettikleri akınları yapabilecek konumdaydılar. Türk kornikleri, kahraman Osmanlı geçmişi gereksinimi adına Bizans ahlakçılarını doyuracak ölçüde pusu ve çatışma hikayeleri nakleder. Ancak Türk kronikleri, aynı zaamnda, Osman Bey’e verilen desteğin tanımlanmasına ve onun komşuları ile ilişkilerine açıklık getirilmesine yardımcı olan sınır toplumunu içinde bulunduğu ortama ilişkin de çeşitli ima ve ihsaslarda bulunmaktadır. Bu üzerinde durulması gereken bir noktadır çünkü önceden gördüğümüz gibi Osmanlı yazarları, Osman Bey veaskerlerini Kutsal Savaş akıncıları, gaziler olarak tanımlamaktadır. Öte yandan  Osman Bey’in bazı yoldaşları Gündüz Alp, Hasan Alp, Turgut Alp örneğinde olduğu gibi alp sıfatını taşırlar. Alp ya da Alperen Türk destanalrında, yaptıkları sadece kendi yaşam biçimlerinin ifadesi olan, savaşçı- maceracı kahramanlık figürleridir. Kendisini düşünen insanların yer aldığı böyle bir zeminde saldırganlık, din adına yapılan bir eyleme değili yağmacılık ve savaş coşkusuna denk düşmektedir. Saldırılar büyük ölçüde Bizans’a karşı yapıldığından, göçebelerin eylemleri bazılarınca kolaylıkla bir alpin kahramanlıkları, bazılarınca da din gazilerinin başarısı biçimine dönüştürülebilir. Farklılık sadece adlandırmadadır. Örneğin Aşıkpaşazade’ye göre Osman Bey Ertuğrul’un ölümünden sonra uzak ve yabancı bölgelerde avlanmaya başladı. Harmankaya’nın Bizanslı tekfuru Köse Mihal ona sürekli eşlik etti. Hun ve Moğollarda farklı unsurların kaynaşmasının da gösterdiği gibi, böyle çok etnikli görüntünün aşiret oluşumu ve genişlemesinde istisna olmadığı, akılda tutulması gereken önemli bir noktadır. Ortak çıkar olgusu ister siyasette ister hayvancılıkta, akınlarda, ya da sadece hayatta kalmak için olsun, Osmanlı aşiretinin özünde yer alır.

Lindner ‘Osman Bey avlanmadığı ya da sefere çıkmadığı zamanlarda Bizans’la ilişkisini nasıl götürdü?’ sorusunu soruyor.  Aşıkpaşazade bu ilişkiyi bir dostluk ilişkisi ya da 15.yüzyılda kavramlaştırılmış biçimiyle görünürde dostluk olarak tanımlıyor. Bu dostluğun sınırlarını Bizans halkının tepkisi belirlemektedir. Bizans’ın bu soğuk yaklaşımına karşın Türklerin tepkisi ılımlıdır. Bir olayda, Türklerin yağma yaptıkları ancak saygı uyandırmak için esir almadıkları anlatılır. Çiftçiler Osman Bey’in idaresine girdiklerinde, eski işlerinde ve konumlarında bırakılıyorlardı. Doğuda Moğol tehdidi, güneyde düşman komşuların olduğu bir ortamda, Osman Bey’in nispeten güçsüz Bizanslılarla işbirliği yapmasının anlamı ortaya çıkıyor. Bizanslıların bazıları gelecek vaat eden bir lider olarak gördükleri Osman Bey’in yandaşı olup aşirete katıldılar ve Osmanlı oldular.

Lindner bu kısımdan sonra yeniden İzmit dışında Bafeus’ta bulunan Mouzalon ve birliklerine, 27 Temmuz 1302’ye dönüyor. Hasatın yapılabilmesi için Mouzalon’un Osmanlıları ortadan kaldırması gerekiyordu. Mouzalon ayrıca barış sağlamak için kent halkının Osman Bey’e başvurmaları olasılığından da endişelenmiş olabilir. Öte yandan, Sakarya nehrinin ilkbaharda önünde bir sürü şey sürükleyerek taşması ve ürünleri silip süpürerek yukarıdaki ovaları tarumar eden şiddetli fırtınalar nedeniyle de, Osmanlıların kıyı beldelerine harekat düzenlemeleri zorunlu hale gelmişti. Bizanslılar Osmanlı süvari hücumu karşısında geri çekilirkenki hareketleri nedeniyle savaşın Osman Bey’in lehine sonuçlanmasına neden oldular.  Neticede Bizans’ın 1302’de Güney ve kuzeye yönelik harekatları amacına ulaşamadı. Bunun ilk etkisi Bitinya’daki bir çok liderin, onlara topraklarını ve gelirlerini ellerinde tutma hakkı veren yeni hükümdarları Osman Bey’e teslim olmalarıyla gerçekleşti. Bilecik iki yıl içinde Osman Bey’in eline geçti. Andronikos ordusunu başka sefere çıkarmadı. Diplomasiye döndü fakat diplomatik baskılar da Osmanlı ilerlemesinin önünü alamadı.

Askeri faaliyetlerin gelişimi Andronikos’un Osman Bey’in ilerlemesinden çok batı ile ilgilendiğini gösterdi. 1303’te Andronikos meşhur komutan Roger de Flor önderliğindeki Katalanları kiraladı. Kışı Erdek’te geçirip, Türklerle ufak tefek çarpışmalara girdikten sonra 1304 yılı Nisan ayı başlarında güneye yürüdüler. Hızla ilerleyen Katalanlar, Frigya’da bir Germiyan ordusunu yenerek Efes ve Alaşehir’i kurtardılar. Ancak kısa bir süre sonra, kurtardıkları insanlardan düzenli vergiler yerine sınırsız haraçlar almaya kalkışması nedeniyle yerli Bizanslılarla yeni gelen efendileri arasında büyük bir sürtüşme çıktı. 1304-1305 sonbahar ve kış aylarında, imparatora yönelik bazı şikayetleri gidermek üzere deniz yoluyla güney sahillerine, Trakya’ya gittiler. Bir daha da dönmediler.

Bitinya’da kentlerin gücü azalırken, Bizans yönetimine olan destek ve Osman Bey’e gösterilen direnç de geriliyordu. Anadolu piskoposlarının kendi piskoposluk bölgeleri yerine başkentte kalmayı tercih ediyor olmaları bu durumun bir göstergesi idi. 1305’te Bitinya’daki şiddetli hububat kıtlığı ve rekoltenin düşük olması nedeniyle hükümet eyaletten vergi alamamıştı. Garnizonlar kontrolü kaybettikleri uzak bölgelerden ürün toplayamadıklarından açlığa katlanmak zorunda kalıyordu. Andronikos onları doyurmak için bütün büyük manastırların bulabildiği ürün fazlasına el koyarak doğuya gönderdi. Athanasios, Osman Bey’in bile hubuat konusunda tebasına karşı daha cömer olduğundan yakınıyordu. Bitinya kentleri yavaş yavaş düşüyordu. 1324’te Osman Bey’in ölümü ve Orhan Bey’in seçilmesi bir ferahlık getirmedi. Bursa, Ulubat ve 1331’de İznik düştü.

 Lindner buraya kadar bir çok Bitinyalı Bizanslı için Osmanlı’yı kabul etmenin, hatta buna gönüllü olmanın çekici gelmesine yol açan olaylara değinip; Bizanslıların Osmanlı aşiretine katılabileceğine ve bazılarının da gerçekten katıldığına işaret etti. Buradan sonra Bitinya’nın Osmanlı toprağına dönüşmesinin gerçek Osmanlılar, göçebe Türkler üzerindeki etkisine bakıyor. Bunu yaparken hane ekonomisi, askeri kaynak ve uygulamalar ile siyasal örgütlenmeler üzerinde duruyor.

Önce hayvancılık yönünden Osmanlı göçebe yaşamının Bitinyalılara nasıl yansıdığına bakıyor.  Bölge her yönde ürün yetiştirmek için elverişliydi. Tarım ürünlerinden sağlanabilecek potansiyel gelir daha istikrarlıydı ve hayvancı yaşam kadar tehlike içermiyordu. Yağma ve sürülerinden göçebeler iyi bir geçim sağlayabilirlerdi fakat toprak sahipleri ya da toprağı işletenler daha da çok kazanabilirlerdi. Osman Bey’in yaylak ile kışlakları arasındaki mesafe kısaydı ve hayvancılıktan değilse de yağmacılıktan elde edilen maddi zenginliğin artmasıyla, mevsim göçü rutinini sağlayabilmekle bu yolun kısalığı arasında bir bağlantı söz konusuydu, en azından mevsimlik sabit ve sürekli bir konaklama  imkanı gerekiyordu. Yukarı çıktıkları zaman örneğin Bilecik Tekfuruna koruması ve saklaması için emanet edilen  türden mallar çoğaldığında, sabit bir konak engelleyici olmaya başlayacaktı. Bu tür mevsimlik göçler, kırsal döngüselliğin devamını göçebe yaşamı pahasına gerektirmekteydi. Bu yerleşikliğe geçme aşamasıdır.

Bafeus at sırtında kazanıldı ama  Osman Bey’in de yerleşikliğe geçmesini engellemedi. Yenişehir’i kurdu ve askerlerinin bir bölümünü buraya yerleştirdi. Yenişehir pazarının kurulması Osmanlıların yerleşikliğe geçmesinde belirleyici bir adıma işaret etmekteydi. Yazara göre  bu gelişmlerin altında havyan yetiştiricisi Osmanlılar’ın kendi ekonomik çıkarlarını gözeterek, Bitinya’da mülk sahibi ve tarımcı olarak daha zengin ve güvenli bir yaşam sağlayacakları için yerleşik düzene geçtiklerinin kabulü yatmaktadır. Ağır Bizans piyadesi karşısında hareketli süvariye fazla ihtiyaç duymuyorlardı ve sermayelerini yanlarında taşımanın bir anlamı yoktu. Bunun yanında Bitinya’nın coğrafi yapısı Osmanlıların göçebe hayvancılığı ana ekonomik geçim yolu olarak görmekten vazgeçmesine neden olmuştur.

Böylelikle göçebiliğin ekonomik boyutu, hayvancılık, ilk Osmanlı aşiretinde bir etken olmaktan çıktı. Lindner  göçebeliğin askeri boyutunu  ve Osmanlı ordusunun okçu aşiretten yerleşik yaya asker kaynağına nasıl dönüştüğüne bakıyor. Göçebe savaşçılığı, hız,hareket, ani atak ve meydan savaşının belirsizliklerinden kaçınmak için okçu kullanmaya dayanır. Taktikleri, kaçar gibi görünmek, uzsaktan ok yağdırmak ve pusu kurmak suretiyle düşman yürüyüş düzenini karıştırıp, bozmaya dayanır. Ellerinde yeterli insan gücü olduğunda, ya da yerleşik halktan kuşatma savaşını becerebilecek insanları tuttuklarında, yerleşim bölgelerine, kentere, kalelere fetih seferleri düzenleyebiliyorlardı. Bitinya’da böyle insan kaynağı bulmak söz konusu değildi. Bu neden ilk dönem Osmanlı askeri tarihi, ekonomisine paralel olarak, askeri avantaj adına yerleşikleşme öyküsüdür.

Bitinya kentlerini ele geçirmek için uzun kuşatmalar ve sabırlı görüşmeler gerekliydi. Kuşatma ve ablukalar için asker toplamak ise yerleşik toplum olmayı gerektiriyordu ve çünkü göçebelerin taze otlaklar bulma zorunluluğu uzun süre küçük alanlarda sıkışıp kalmalarını engellemekteydi. Böylece ilk dönem Osmanlı kuşatma savaşçılığı, Osmanlı askeri bakış açısının yerleşikliğe yöneldiğini yansıtır. Osmanlı ordusunun yerleşikliğini Orhan Bey başlattı. Yaya asker sayısındaki büyümeyi hızlandırdı. Bunun  neden Palekanon savaşıdır. Orhan Bey’in kuvvetleri göçebe okçulardan oluşmuştu. Sonucu etkilemeyen bir dizi çarpışma olmuş, Bizanslılar Türklerin iki büyük saldırısını püskürtmeyi başarmıştı. İki ordu arasındaki savaşta eşitlik bozulmamış gibi görünse de Bizanslılar zafer kazanmış gibi kamplarına dönmeye başladılar. Ancak Bizans piyadesinin disiplinsiz bir şekilde dinlenmesi sırasında Türkler onları paniğe uğratmayı becerdiler ve sonucu belirsiz karşılaşmayı zafere çevirdiler. Orhan’a zaferi getiren doğrudan çarpışmanın kendisi değildi, savaşın sonrasıydı. Buradan bazı dersler çıkarttı. Daha büyük bir göçebe kuvveti Bizanslıalrın rahatlıkla üstesinden gelebilirdi ama süvarilerden, atlardan ve yedeklerinden oluşan büyük bir göçebe kuvveti sınırlı Bitinya kırlarında geliştirilemezdi. Ve Orhan Bey’in göçebeleri çarpışmada güçlerini kullanamıyor ise, bu askeri düzeni devam ettirmenin bir anlamı yoktu. Gerçekci mümkün ve akla uygun yaklaşım, pahalıya mal olan atlılar yerine yayalardan oluşan büyük bir ordunun kurulmasıydı.

Lindner bu kısımdan sonra göçebeliğin üçüncü yönüne, aşiret olarak adlandırılan siyasal biçimlenmeye yer veriyor. Osman Bey’in rolü aşireti tarafından seçilmiş önder olmasıdır. Aşiretin temsilcisi olarak altı aylık göçleri başarıyla örgütledi ve yönetti. Aşiretinin Bilecik ve İnegöl tekfur ve kaleleri gibi dış baskılara karşı mücadelesinde başarı kazanmasına yardımcı oldu. Göçebelerin avcılık ve yağma eylemlerindeki önderiydi. Başarılı bir önder olarak aşiretinin büyütmek ve refaha kavuşturmakla ilgilendi. Bununla birlikte, aşirete göçebe olmayanlar katıldığında, başarı kendi sorunlarını da beraberinde getirdi. Lindner burada Osman Bey, kendi göçebelerini, eski göçebeleri ve Bizanslı müttefiklerini nasıl örgütleyecekti ? sorusunu soruyordu. Bunun cevabı ise aşiret olacaktı. İlk dönem Osmanlı oluşumunu ifade eden Bitinya’nın aşiret deneyimi, Türklerin eski konar-göçer toplumlarının siyasal mirasından başka bir şey değildi. Aşiretçilik ya da beylik göçebeliğin siyasal boyutudur ve bu Osman Bey için de yandaşlarını örgütlemenin akla uygun yoluydu. Aşiret, Türk göçebeler ile yerleşik Bizanslılar gibi görünüşte farklı iki grubu bir araya toparlamakta yararlı bir bileşimdi. Aşiret ideolojisi söylemi akrabalık ilişkisine dayanır ama aşiret gerçeği ortak çıkar, yarar ve çalışmaylayla biçimlenmiştir. O halde aşiret yararlı bir siyasi kurumdur. Gerçekte akrabalık onu tanımlaya yeterli de gerekli de değildir

Yağmacılıkta, avcılıkta ve yaşamak için gerekli suyun, otlakların bulunmasında ve Bitinya’da  yönetiminde en fazla başarı kazanan lider kendi aşiretini oluşturabilir. Osman Bey’in başarısı da buydu. Aşirete üye olmak için aile,dil ve dinin önemi olmaması göçebeler kadar yerleşik Bizanslı Bitinyalılar için de uygundu. Kuşkusuz bir çok Rum yeni yöneticilerinden ve yöntemlerinden memnun değildi. Din  uyumunun getireceği yararları düşünerek İslam’a kucak açanların bir bölümü tekrar eski dinlerine döndü. Diğerleri Müslüman olarak kaldı. Ortak siyasal çıkarlar adına Osman Bey’in yönetiminde birleşen insanlar için, soy , din, meslek ikinci planda kalıyordu.

Osman Bey’in aşiret lideri olarak ilk başarısı aşiretinin birkaç güçlü ve ortak çıkarını korumaktaki becerisi idi: otlak,av ve güvenlik. Osmanlı liderler göçebe yöntemleri ile son bağlarını da kopardıkça, göçebelik gereksinimleri de artık onları yönlendirmedi ve gerçekte onları ilgilendirmedi de. Şimdi yeni muhatapları, yeni umutları vardı ve farklılıklar ortaya çıktığında, artık zarar gören ve bey için fazla anlam ifade etmeyen göçebenin çıkarlarıydı. Böyle bir bürokratik girişim için gerekli yerleşik kurumlar ve ideoloji, Müslüman okullarındaki hocaların elinde hazırdı.

Osmanlıların, Orhan Bey’in yönetiminin olgunluğa ulaştığı dönemde ortaya çıktığını hissettiği bir başka yönetimsel dönüşüm göstergesi daha var. Aşıkpaşazade hikayelerinin çoğunun sonunda, duygularını kısa bir şiirle özetler. Savaşçıların fethi, ancak daha topraklar deftere kaydedildikten sonra tamamlanmıştır. Yani, sonradan değerlendirenler için yönetim, Orhan bey yönetimin temel taşıydı; oysa göçebelerin sekreteri yoktur

            Osman Bey, yanındaki göçebelerden bir aşiret, yani Osmanlıalrı kurdu. Bu aşiret oluşumunu destekleyen siyasi program olan düzenli yağmacılık, sınırlı otlak ve insan gücüne sahip Bitin göçebelerine taşıyabileceklerinden fazla yük getiriyordu.  Orhan bey de, Osman Bey de bu nedenle aşireti ve girişimi başkalarına da , özellikle diğer Türklerin rekabetinden ve Bizans şiddetinden perişan olmuş eski-çiftçi ve eski-göçebelere de açtılar. Aşiret bu yeni katılımlarla büyüdü ama artık bir göçebe aşireti değildi. Başarılar doğrdudan aşiretin yapısını değişime zorladı. Birliğe gönüllü katılımlar, Balkan seferleri için gerekli desteği sağlayacak ve askeri toplayacak ölçüde yeterli olmuyordu. Osman ve Orhan beylerin halefleri, göçebe iktidar ve yaptırımlarından tamamen soyutlandılar. Onlar artık aşiret reisleri değillerdi. Onlar hem göçebe hem de yerleşik tebanın hükümdarı idiler. Göçebeler, seçilmiş beyden yabancılaşmış hükümdara doğru gerçekleşen dönüşümü benimsemediler. Osmanlılar çok geçmeden göçebelere de köyülülere uygulanandan farksız kayıt işlemleri ve vergi getirererk onlara teba statüsünü dayatma yöneldiler. Gelecek bölümler bu süreci ele alıyor.

            Bu bölümün konusu, kısaca, Osmanlı oluşumunun yerleşik düzene geçiş öyküsü idi. Şimdi de Lindner Osmanlı Kanunları ve göçebe geleneği adlı  2.bölüme geçiş yapmakta.

            Osman Bey’in aşiret boyutu kendisinden sonra çok uzun ömürlü olmadı. Daha Orhan Bey’in ilk yıllarında, ordunun bileşimindeki değişiklik, kent mimarisinin yaygınlaştırılıp, kollanması ve ilk Osmanlı sikkesinin basılması gibi gelişmelere, alicenap ve yakın bir beyin uzaktaki bir sultana doğru dönüşüm sürecini anlatıyordu. Bu geri döndürülemez bir süreçti. 14.yüzyıl hükümdarları 1.Murad ve 1.Beyazid bu süreci hızlandırdı. Nüfus ve arazi yazımlarının başlaması tüm Osmanlı tebasının yerleşmesi, yerlernin kolaylıkla tespit edilmesi ve böylelikle de kolayca vergilendirebilmelerine verilen önemi ortaya koyarken, Yeniçeri ordusunun kurulması ve devşirme uygulamasının başlatılması, orduda göçebe gereksiniminin azaldığına işaret ediyordu. 15. Yüzyıla gelindiğinde Osmanlı yönetimi, bu oluşumda yer alanları, sayısal çokluk ve iktidar açılarından eşit olmayan iki kampa, yönetenler ve tebaya bölünmüş olarak görüyordu. Yönetim Küçük Asya göçebelerine teba hatta köylü muamelesi yapmaya karar vermişti. İlerde göçebelere boyun eğdirmeyi planladıklarından onları ngeçmişteki katkılarını dikkate almak düşünülmüyordu.

            Mevcut düzenlemeler göçebeleri ilgilendiren vergileri, para cezalarını ve diğer yaptırımları anlatıyor. Metinler ayrıca göçebelerden elde edilen gelirlerin nasıl arttırıldığı, onların yerleşik topluma nasıl ayak uydurdukları ve bu topluma karşı tecavüzlerinin nasıl cezalandırıldığı yönündeki Osmanlı bürokratik hedefi ve kararlılığının da ana hatlarını çiziyor. Osmanlı mali düzenlemeleri, bir istikrar toplumunun tanımlanması sürecindeki yönetimi ve kemikleşmiş yapılarını inatla korumaya çalışan grupların bürokratik baskılarla nasıl öngörülen noktaya çekildiklerini ortaya çıkarıyor.

            Osmanlı düzenlemeleri öncelikle göçebelerin tespit, tasnif ve sultanın diğer tebasından ayrı tutulması işlevini görüyor. Göçebeler kanunlarda yürük ismiyle tanınır. Göçebeler yerleşik çiftçiye karşıt bir konuma yerleştirildiler. Göçebe aşiretlerinin iç yönetimi de Osmanlı bürokrasisinin deneyimlerine ve beklentilerine uymuyordu . Kendi ağaları kendi subaşılarıdır. Yürüklerden biri bir suç işlerse, kadılar suçu tespit edip cezasını vermeyi kendi Yörük subaşılarına bırakırlar. Aşiret reisi yönetim adına ceza veren konumda olmasına karşın, aşiret üyelerinin gözünde, reis tek gerçek iktidar sahibiydi ve reis onların sadakat gösterecekleri tek kişiydi. Yönetim kendi adına böyle imparatorluk içinde imparatorluk kalmasının kabul edilebilir olmadığı sonucuna vardı.

            Sabit bir yerleri olmadığından yalnızca konup göçtükleri için bulunamıyorlardı. Bu durum onları idare etmekte güçlükler çıkarıyordu. Göçebeler liderlerinin aynı zamanda aşiretin kolluk gücü olarak görev yapmaları nedeniyle merkezi yönetimin kendi üstlerinde bir hakkı olmadığını da iddia edebilirlerdi. Osmanlı kanunları, yönetim güçlüğü çıkardığı için göçebeliğin hareket ve bağımsızlık boyutları üzerinde yoğunlaştı. Osmanlının göçebe tanımı, onların siyasi potansiyelleri ve askeri tehdit unsuru olmaları üzerinde netleşti. Osmanlılar her şeye rağmen yerleşik düzenin sorunu çözeceğine inanıyordu. Örneğin Kanuni Sultan Süleyman döneminde Kayseri göçebeleri yerleştirildi ve ürün ve topraktan alınan yeni vergilen konuldu. Göçebe geleneğini izleyen ilk Osmanlılar insan gücünü vergiye bağladılar. Birisi sefere çağırıldığında diğer üçü onun yamağı olacak, kalan 20 kişi de asker göçebenin masraflarını karşılayacak ve yokluğunda yükümlülüklerini üstlenecek şekilde, göçebe grupları zorunlu olarak 24 kişilik birliklere bölündü. Osmanlılar barut dönemine girince atlı göçebeler askeri açıdan çağdışı kaldı. Ancak, yeni tür savaşın finanse edilmesinde göçebe kaynakları sonuna kadar kullanıldı. Böylece göçebe, yasal olarak asker konumunda tutulsa da, ocak sisteminin para kaynağı olarak değerlendirilmesi, asker alımının önüne geçti.

            Çok daha önemli bir yaptırım da resm-i ganem denilen, koyunlar üzerinden alınan vergiydi . Osmanlı bu ödemeyi akçe üzerinden paraya çevirdi. Fatih’in ilk dönemlerinde üç koyuna karşılık bir akçe olan vergi oranı onun sonraki dönemlerinde arttırılarak iki koyuna karşılık bir akçeye çıktı. Göçebelere uygulanan koyun vergisinin birçok özelliği, göçebelerin vergilendirilmesine birincil özellik olan göçebe sürüsünün refahının Osmanlı için fazla anlamı olmadığını göstermektedir. Osmanlılar, sürücüye konan vergilerin, sürüye ve göçebenin yaşamına yıkım getirecek ve göçebeleri isyana yada yerleşime zorlayacak sınıra aldırış etmediler. Örneğin Moğollar 1000 koyun altındaki sayıyı sürü saymaz ve vergilendirmeye tabi tutmazdı. Göçebeleri denetim altında tutmaya hatta yoksulluğa sürüklenerek yerleşmelerine yönelik ilk adım, bütün göçebelerden, sürülerinin yetersizliğine bakılmaksızın asgari bir vergi ödemesi istenmesiydi. Bu uygulamada bir göçebenin sürüsü 24 koyunun altına düşse bile yürük, kara adını alıyor ve resmi karar vergisine muhatap oluyordu. Artık koyun sayısının 24, daha  az ya da hiç olmasının anlamı kalmıyordu. Koyun vergisinin 15.yüzyıldaki gelişiminde, göçebe refahını hedef alan bir boyutu daha vardı. İki hayvana karşılık bir akçe uygulaması sabit kalırken vergi toplama zamanı değişti. Vergi miktarı ve toplama zamanının değişmesi gelirleri vergi oranları değişmiş gibi etkiledi. Fatih Sultan Mehmed’in saltanatının bir dönemine kadar vergiler yazın ya da daha çok sonbahara doğru toplanırdı. Eski düzenlemeye göre vergi tarihi ve toplanması koyunların kırılma zamanı yapılırdı. Erken vergi toplamaya yönelik sonraki iki uygulamada kuzuların kesildiği ya da satıldığı zaman vergilendirileceği belirtildi. Yine değişen Kanunlar kuzuların da koyun olarak sayılacağını vurguluyor. Böylelikle sayım sürülerin yaylağa çıkarken kayıp vermelerinden önceki, sayısal olarak en çok olduğu zamanda yapılmış oluyordu. O halde bu değişiklik göçebelerden efn fazla gelir elde etme arzusunu yansıtıyordu.

            Özetle koyun vergisi hayvancı göçebelerin gelir ve sermayelerine konulan büyük bir Osmanlı yükümlülüğüdür. Göçebe gerçeğini göz ardı ederek yönetim çıkarlarına uydurulan vergi oranları ve toplama programı, mantığı ve etkileriyle küskün talihli Anadolu kır insanlarının göçebe geleceğini iyice mahkum etmiştir. Kötü hava koşulları ya da salgın daha büyük sürüleri bile telef edebileceğinden, her göçebe bu verginin yerleşime dönük etkisini hissedebilirdi.

            İlkbaharda koyunlar için alınan baş vergisine ek olarak bir de ağıl vergisi konuldu. Bu resm-i ağıl koyunların otlaklara yayılıp dağılmadığı, küçük bir alanda toplandığı çiftleşme mevsiminde, sonbaharda belirleniyordu. Verginin oranı vilayetlere ve zamana göre farklılık göstermekteydi. Fatih Sultan Mehmed’in sonraki kanununda oran, koyun ağılı başına iki akçe iken, 1.Selim’in kanununda belirtildiği gibi 3 akçeye çıktı. Verginin toplam yükü, yılda bir kez alındığından küçük olsa da , doğudaki marjinal sürüler için oldukça yüksekti ve yüzde onluk oranı sürünün azalmasına ve göçebelerin yerleşime zorlanmasına neden oluşturuyordu. Bu vergi de göçebelere göre düzenlenmemişti. Ağıl vergisini tanımlayan kanunnameler de Osmanlı topraklarında göçebelere uygulanan toplam verginin, özellikle koyun vergisinde gördüğümüz gibi, sermaye yetersizliği çeken göçebeler için yük olabileceğini göstermektedir.

            Göçebelerden mali olarak talep edilenler yalnızca koyunlar ve ağılları üzerinden alınan bu iki yıllık vergiden ibaret değildi. Daima tekrarlanan cezalar da vardı. Osmanlı göçebelerden, geleneklere uygun olarak kışlak ya da yaylaklarına göre vergi almıyordu. Ama Osmanlı yönetimi, göçebelerden, sürüleri gelenekselleşmiş ya da kararlaştırılmış otlak güzergahlarından gidişte ve dönüşte ayrıldığı zaman ceza alıyordu ve göçebgeler herhangi bir nedenle daha iyi yaylak ya da kışlaklar aradıklarında ceza tekrarlanıyordu. Bu cezalar arasında resm-i yaylak, resm-i kışlak, resm-i otlak ve muhtemelen resm-i duhan vardı. Bu cezalarından amaçlanan açıktı. Her zamanki yaylak ve kışlaklarına gidiş dönüş sırasındaki zorlu yürüyüşlerinde, sürülerine en iyi otlak bulma arayışı içinde olan göçebelerin güzergahı, değişen hava koşullarından sık sık etkileniyordu. Sürülerin harını gözetmeden alınan bu cezalarla göçebeler belli güzergahların içinde hareket etmeye yöneltilerek, yönetimin onların yerlerini bilmelerini kolaylaştırmak işine geliyordu. Tek cezanın mali boyutu da çok önemli değildi, ancak, hava koşullarının getirdiği zorunluluk nedeniyle aynı yıl içinde birkaç kez güzergah dışına çıkılması, otlak bulmak için uzun yollar kat etmekten ve otlakların kıtlığından dolayı zaten güçsüzleşmiş sürüleri son derece olumsuz etkiliyordu. Göçebeleri kolayca el altında tutulacakları değişmez ve önceden bilinen güzergahlara yönlendirmek, onları yerleşikliğe zorlama sürecinde atılan önemli bir adımdı. Özetle bu ceza göçebelerin yollarından sapmak zorunda kaldıklarında, sürülerin ekili alanlardaki genç fideleri tüketmesini engellemek için süratle belirlenen güzergahlarına dönmelerini sağlayan bir yaptırım oluyordu.

            Böylece bu tarz uygulamalar Osmanlıların göçebelere yönelik düzenlemelerini oluşturmuş oldu. Osmanlının, uysal çiftçilerin öngörülebilir, düzenli gelirleriyle gerçekleştirilecek yerleşiklik rüyasında, kır göçebelerine yer yoktu. Göçebeler tatlı suya ve iyi otlaklara ulaşma olanaklarını arttırmak için küçük çaplı hava değişikliklerini izlediler; bunun sonucu olarak da sürekli hareket halinde oldular. Bu hareketlilik bağımsızlığı ve arkasından Osmanlı merkezi yönetimine karşı muhalefet potansiyelini geliştirdi. Bu iki etken, bağımsızlık ve hareketlilik, göçebeleri Osmanlının kontrol altında tutmak istediği bir tehdit haline getirdi. Osmanlı mali düzenlemeleri bu amacın gerçekleşmesinde büyük rol oynadı.

            Osmanlı yönetiminin göçebeleri vergilendirmekte izlediği yol, göçebelerin geleneksel olarak kendi aralarındaki uygulamalarının çok ötesindeydi. Osmanlı vergilendirmesi kırsal yaşamın değil, yönetimin gereksinimlerini karşılamaya yönelik düzenli ve sürekli bir uygulamaydı. Vergi oranları göçebelerin ödeme gücü göz önüne alınmaksızın tespit ediliyor ve bu oranlar, bağımsız kır insanlarını göçebe ekonomisinin gerektirdiği asgari sürü büyüklüğünün çok üzerinde hayvan beslemeye zorluyordu. Koyun vergisi marjinal sermayeli göçebeleri kırsal dünyadan koparak yerleşik düzene girmeye mecbur etti. Cezalar, göçebelerin alıştıkları otlak güzergahı boyunca karşılaştıkları düzensiz yağmurların etkilerinden kaçmalarına engel oldu. Yazın ya da kışın yeni bir otlak bulma gereksinimi duyduklarında otlak ve duhan uygulamaları ile cezalandırıldılar. Bu cezalar, marjinal göçebeleri belirtilmiş iki otlağın içinde ve göç yollarında ne zaman geleceği belli olmayan sağanak yağmurların şiddetine terk etti. Osmanlı vergi politikasının amacı, göçebeleri yerleşime zorlamak, ya da en azından bilinen bir güzergahta tutmak ve sayılarını en aza indirmekti.

            Yoksul göçebe daima korumak zorunda olduğu sürüsünü elinde tutabilmek için olağanüstü önlemlere zorlanıyordu. Stoklarını sağlıklı tutabilmek ve daha iyi geçinebilmek için, sık sık güzergahını değiştirmek ve o yıl yeterli yağmur alamayan otlağını değiştirmek ve en iyi otlağı bulmak zorunda kalıyordu. O zaman sürekli tekrarlanan cezalarla karşılaşıyordu ve sürekli hareket halinde olmazsa, bu cezaların toplam etkisi onu fakir düşürmeye yetiyordu. Koyun vergisi ve ceza uygulamalarının baskısı altındaki yoksul göçebenin sonuç olarak iki seçeneği kalmıştı, yerleşim ya da isyan. Osmanlı göçebeden yerleşik hayata geçmesini ve göçebelikten kurtulmasını bekledi. Göreceğimiz gibi bazı göçebeler başka yerlerde daha çekici politikalar ve daha yeşil otlaklar aradılar.

            Dahası, göçebelerden alınan vergi durumu iyi olanlar için acil bir tehdit unsuru oluşturmadığından, verginin uygulanması kadar miktarı da onarlın bakış açılarını etkiledi. Vergi gelirleri göçebelerin yararına değil, yerleşik tımarlı sipahilere, vilayet yöneticilerini ve şehzade haslarına kullanıldı. Askeri faaliyetlere katılan göçebeler kendilerini küçültücü işlerin içinde buldu. Şah İsmail’i çekici kılan nedenlerden biri de , ordusunda göçebe askeri birliklerine ve divanında göçebe liderlerine en ön sırada yer vermesiydi. Osmanlı vergi düzeni güçlü ve refah içindeki göçebeleri yerleşikliğe zorlamayabilirdi, ama onları çatışmaya itiyordu.

            Bu kısımdan sonra kitabın 3. Bölümü olan ‘’ Axylon’un At Çekenleri ‘’ adlı bölüme geçiyoruz. Osmanlılar ihtişamlı vekayinamelerde göçebe geçmişleriyle  övündüler ve günlük kararnamelerde göçebelerin geleceğini belirlediler. Osmanlı vergi politikasının etkilerinin ve göçebe gelirlerinin başka amaçlarla kullanılmasının aşiret üyelerini hoşnut etmesi beklenemezdi. Yöneticiler açısından göçebeler tebaydı ya da yakında öyle olacaklardı. Diğer tebanın tahrir defterlerine kaydedildiği gibi göçebelerin de sayım ve vergi amacıyla bu defterlere kaydı söz konusu idi. Küçük Asya’ya ilişkin vilayet defterlerinin büyük bölümü göçebeleri tanımlayan kayıtlar içeriyor. Bir tür defterde göçebeler, köy, kent ve kent çevresi bölge tanımlamaları arasında ayrı olarak görülüyor.

            Lindner Karaman’daki aşiretler arasında en büyüğü olan At Çeken aşiretini Hatipoğlu olarak bilinen Haydar ibn Nasuh ve katibi Ali’nin eseri olan, 1500-1501 defterindeki kayıtlardan inceliyor.  At çekenler göçebe hayvancılar oldukları için haritada adlarını rastlanacak ne köy ne de sabit konaklama yerleri yoktu. Ancak otlaklara ve göç güzergahlarına sahiplerdi. Haritada geçtikleri yolları ve otlakları işaretleyip birleştirince ortaya çıkan şekil dambıla benziyor. Güzergah ve otlaklar havaya ve siyasal koşuşlarla göre değerlendirilebilirdi, aşiret sadece sürü ile oba kurduğu otlak ve su kaynağında hak iddia ediyordu. Yaylakları Axylon’daki birçok sönmüş volkanik dağın yamaçlarında olabilirken, kışlakları bu dağların etekleri etrafına yayılmış olabilir.

            Bu geçişten sonra tekrar hatırlatalım, Lindner’in amacı At çekenleri Osmanlı defterlerinin merceğinden görmektir. Bu nedenle, göçebe tarihini araştırma yöntemi açısından, defterlerin sağladığı veriler ve bunların yorumlanması üzerinde yoğunlaşılacaktır. Ancak defterler At Çekenlerin tam bir kronolojisini vermezler. Doğru bakış açısına yerleştirebilmek için onların nereden geldiklerine bakmak gerekmektedir ve bunun için de Lindner’in değerlendirme yapmasını sağlayacak başka bazı metinler bulunmaktadır. Örneğin Şikari’ye atfedilen  kronik popüler bir kroniktir. Şikari’ye göre 1275’te Mehmed ibn Karaman Selçuklu tahtında hak iddia eden Cimri’yi başa geçirince o da Konya ve Adana arasındaki açık bölgeyi ikiye böldü ve yarısına Turgud Bey’i yarısına Bayburd Bey’i atadı. Böylelikle bu bölgeler 16.Yüzyılda  bu adlarla bilindiler. Turgud ili ve güneybatıda Bayburd İli adlarını aldılar.

            Karaman Beyliği içerisinde At çekenler önemli bir yer tutuyor. Şikari’de sözü geçen bazı Karaman beyleri At Çeken gruplarının adını taşıyor. I. Murad’a karşı savaşan Karaman ordusunda, Turgud, Samagar ve Bayburd grupları vardı. 1466’da Fatih Sultan Mehmed emirliği Osmanlı topraklarına kattı. Sefer sırasında veziriazam Mahmud Paşa, yandaşları Bulgar Dağı’na kaçıp Toros kayalıkları arasında gizlenen Turgud’u pes ettirmeye çalışıyordu.

            Osmanlılar yüzyılın kalan bölümünü fethettikleri yerleri bir düzene sokmaya çalışmakla geçirdi. At Çekenler bu dönemde sık sık ayaklandılar. 1481’de Fatih’in ölümünden sonra oğulları 2.Beyazid ve Cem Sultan arasında taht için kavga başladı.Cem sultan Karaman’da valilik yapmıştı ve Yenişehir’de Bayezi d ile çarpışırken, Kasım Beyle birlikte Varsak, Turgud, Bayburd ve Kosun göçebeleri de onu destekledi. Bayezid, Cem Sultan’ı yenilgiye uğratınca Kasım Bey antik İsauria’ya Taş ili’ne kaçtı. Kasım Bey’in ölümüyle aşiretteki huzursuzluk dinmedi. Turgud beylerinden Mahmud, Turgud ve Varsak’tan bir ordu toparladı ancak o da Karagöz Paşa önünde bozguna uğradı. 1500 yılı yazında gelen sonraki isyan, Hatipoğlu’nun defterini tamamlamasından az önce başladı. Aslında, göçebe ayaklanmasında Hatipoğlu ve katibi Ali’nin de rolü olması mümkündür Lindner’e göre. 3. Bayezid Koron ve Modun’un fethi için Mora’da idi. Vergi oranlarından bunalan bazı askerleriyle Turgud ve Varsak beyleri çocukluğunu İran’da geçiren Karaman’ın varisi Mustafa adıan isyan çıkardı. Mustafa Bey ve göçebeler Larende’ye saldırdı, her tarafı yağmaladı ve kaleyi kuşattı. Osmanlı kuvvetleri toplanarak kışatmayı kaldırdı. Mart gelince Bayezid huzursuzluğu gidermek için Vezir Mesih Paşa’yı görevlendirdi. Orada bir askeri birlik bırakıp, kılık değiştirerek Tarsus ve Halep’e kaçan Mustafa Bey’i bulmak için dağlara yöneldi. Varsak ve Turgud beyleri barışı kabul etmek zorunda kaldı. Bu Karaman adına çıkan son isyandı.

            Hatipoğlu ve Ali’nin bu kadar gaile içinde devam ettikleri çalışmalarının çoğu günümüze kadar geldi. Bölgeye göre nüfus ve mülklerin listesini çıkararak mufassal bir defter hazırladılar. Buradan At Çekenlerin uymaları beklenilen yasal düzenlemeye ilişkin bilgi edinebiliyoruz. At Çeken düzenlemeriyle ilgili herhangi bir tartışmada, uygulamaların kanundakinden daha acımasız olduğunu baştan kabul etmek gerekmektedir. Aslında Osmanlı devlet görevlileri, vergi mültezimleri ve elbetteki At Çekenlerin kendileri, imparatorluk yaptırımlarından uzak durmaya çalıştı. Genellikle bu düzenlemelerde vergi üzerinde yoğunlaşılmıştır.

            At çekenler, göçebe olduklarından ve toprak işlemeyip at yetiştirdikleri için, toprak vergisi, üretim vergisi ve olağandışı vergilerden muaftırlar. Koyun vergisi, rüsum ve cerime ve at vergisi öderlerdi. Bu at vergisi At Çekenlere özeldir ve 12 haneden oluşan birimi temsil eden at başından yıllık olarak tarh edilen vergiydi. Beyazid döneminde her at başının ödediği at vergisi 300 ya da 360 akçe idi.

            1544’ten sonra Ebu’l Fazıl At Çekenlerin konumunu incelemeye başladığında değişik bir durumla karşılaştı. Onun zamanına gelinceye değil At Çekenlerin çoğu yerleşmiş ve toprağı işlemeye başlamışlardı. Osmanlı maliye yetkilileri bu özel durumu ortadan kaldırarak, At Çekenleri toprak ve üretim vergileri ödeyen yerleşik teba gibi kaydettiler ve kayıt memurlarına göre bu vergiler ilave binlerce akçe tutacaktı. Varlıklı At Çeken şefleri ise teba olmadıklarını ve eski konumlarının devam etmesi gerektiğini ileri sürdüler. Uzlaşma amacıyla at vergisini 12 hane için 700 akçeye çıkarmayı önerdiler. Rüstem Paşa buraya geldi ve taht kavgasının içinde olduklarından uzlaşmayı kabul etti . Ebu’l Fazıl’ın naklettiği yeni kanun temel koşullarıyla At Çekenleri yerleşik çiftçi vergilerinden muaf tutuyor görünse de, kanuna eklenen yeni bölümlerle, vergi toplayıcılarının istedikleri öşür ve toprak vergilerinin toplanmamasına zemin hazırlandı. Örneğin, kimi topraklar diğerlerinden verimli olduğundan, at vergisine ialve bir miktar eklenmesinin yolu açıldı ve bu vergi tarımsal üretime dayandırıldı.

            Defterler At Çekenlerin yerleşikliğe geçme öyküsünü kanunlardan daha ayrıntılı bir şekilde veriyor ve bu öykünün 16.YY başlarında başladığını gösteriyor.  Daha ilginç ve şaşırtıcı olanı defterlerde atların mevcut olmamasıdır. Gelir kayıtları dökümlerinin çoğu at vergisi yekunları başlığı altında toplanmış olsa da görünürde at bulunmamaktadır. Tahmini yerinde yapılan at vergisi, at başı birimlerinin sayılarak bu toplamın geçerli vergi ile çarpılmasıya belirlenmiyordu. At vergisi her zaman diğer vergilerin toplamı oluyordu. : koyun vergisi, ceza ve harçlar ve tesadüfi toprak vergileri. At çekenlerin 16. Yüzyılda yerleşmeleri ve yerleşik vergi muhatabı olduktan birkaç kuşak sonraki yoksullukları, onların saklanamadıkalrını, fazla hareketli olmadıklarını ve dolayısıyla, 16.yüzyıl boyunca At  Çeken nitelemesinin bir betimlemeden ziyade ironi ifade ettiğini göstermektedir.

            Yine kısaca defter kaydının anlamından bahsedersek. Kayıtlar aşiretlere göre oluşturmuş grupların listesi ve tanımlanmasıdır. Defterde aşiret erkeklerinin adların hemen altında iki toplam yer almaktadır. Bunların ilki olan nefer, yukarıda yazılı adların toplamını veriyor. İkinci toplam olan hanede ise tamamiyle göçebe bir çevrede aslında çadır ve ailelerden oluşan hane halkı reisleri sayısı yer alıyor. Defterlerde kadınalr ve çocuklardan da bahsedilmiyor. Nüfus sayımlarından sonra vergi hasılatı ya da at vergisi hasılatı başlığı altında vergi özetleri görülüyor. Ekim-dışı grupların vergileri, harç ve cezaları da içine alan bad-ı hava ve koyun vergisinin toplamı olarak ortaya çıkıyor. Bu arada At çeken sürülerinde çoğunlukla yağlı kuyruklu Karaman cinsi koyunlar bulunuyordu. Bu cins, Ankara keçisi gibi kaliteli yün vermiyordu ancak bu yünden, ucuz,kaba fakat sıcak tutan giysiler ve halı da yapılabiliyordu. Vergi listelerinden sonra, her girişin tamamlanması için, önceden geleneksel olarak bu gruba ait olan veya tahsis edilmiş olan mezraların listesi yer alıyor.

            Dağınık bilgilerle At Çekenlerin tarihini yeniden işleyip kurgulayabiliriz. At Çekenler önceleri geçimlerini büyük ihtimalle Moğollara at vererek sağlıyorlardı. Turgud ve Bayburd, Moğolların Samagar koluna at sağlayan üçüncü birimle birlikte At Çekenleri oluşturdu. Bu üçüncü grup 15. Yüzyıl başlarında atların çoğunu alarak ayrılıp Timur’un peşinden doğuya gitti. Ayrılan bu grup  Eski İl olarak anılmaktaydı.  Osmanlılar Karaman’ı alınca, bazı grup üyeleri özel bir örgütlenme içinde yeni düzenle işbirliğine girerken, Turgud’un diğer göçebeleri, ısrarla direnerek, iki kuşağı aşkın sürecek bir mücadelenin içine girdiler.

            Özetle At Çekenlerin tarihi de böyle gelişti. Osmanlı defterleri onarlın adamlarını, hayvanlarını, otlaklarını, yerleşimlerini ve mali yükümlülüklerini sıraladı. Defterler onların hayvancılıklarının çöküşünü ve çiftçi toplumu olarak nasıl yerleşikliğe geçtiklerini izlemememizi sağlıyor. Onların otlaklarına,bir anlamda, imparatorluk kanunları ya da vekayiname bilgilerinden çok daha yakınlaştık ve günümüz etnograflarının yapabildiğinden daha uzun bir süreçte onları inceledik. Etnografların yanıtlayabileceği birçok soruyu cevapsız kalmış olsa da, uzun yılları kapsayan daha sınırlı verileri derleme avantajı elde etmiş olduk. Böylece erken Osmanlı yerleşiminin ve sonraki Osmanlı düzenlemelerinin etkisi, Anadolu bozkır tarihi örneğinde önümüze serildi. Son olarak Lindner’in dediği gibi ‘’ Kalem Attan Üstündür’’